Erkenning is het sleutelwoord

‘Mijn moeder zat altijd gevangen in de relatie tussen mijn vader en zijn ouders. Ze werkte keihard, maar ze deed het nooit goed genoeg volgens mijn opa. Vader nam het niet voor haar op, terwijl hij toch van haar hield. Dat heeft mijn moeder veel pijn gedaan. Ze heeft nooit erkenning gehad.’

Else-Marie van den Eerenbeemt kent veel van deze voorbeelden uit haar praktijk. Zij is specialist op het gebied van familieverhoudingen. De afgelopen maanden hield Else-Marie voor LTO Noord lezingen over communicatie en de kracht en kwetsbaarheid van familieverbanden.

„Ik was bijzonder verrast over de heftigheid van de vragen die werden gesteld. Dit bevestigt het grote belang van dit onderwerp voor agrarische gezinnen. Wat opvalt, is dat de meeste problemen liggen bij twee soorten relaties, namelijk die tussen schoonouders en schoondochter en tussen broers en zussen\", vertelt ze aan de keukentafel in haar grachtenpand in Amsterdam.

Pincode van familie
Veel agrarische bedrijven zijn nog traditionele gezinsbedrijven, vaak zelfs met meerdere generaties op het erf. Het bedrijf is een levenswerk dat voortgezet moet worden. Als er een schoondochter of soms schoonzoon bij komt in het bedrijf, gaan er dingen veranderen. Dat is de valkuil en vaak de oorzaak van onbegrip en communicatieproblemen, aldus de familietherapeut. „De schoondochter kent de ‘pincode’ van de familie niet. Ze is anders, heeft andere ideeën en kent de familiegeschiedenis niet. Het werk wordt op een andere manier gedaan, de koffietijden worden gewijzigd.\"

Kleine dingen kunnen leiden tot ongenoegen en verstoren de communicatie, geeft Else-Marie aan. De schoondochter vraagt begrip van haar man. ‘Ga jij eens met je ouders praten. Zoals ik het doe is het toch ook goed. Ik doe mijn best, maar ze accepteren me niet.’ „De partner zegt dat hij het oplost, gaat naar zijn ouders, drinkt koffie, maar bespreekt het probleem niet. Hij is namelijk zonder het zich bewust te zijn loyaal aan zijn ouders.\"

Loyaliteit is een bijzondere verbondenheid tussen mensen. Een vorm van trouw die boven gevoelens uitstijgt. „Als je een liefdesrelatie wilt aangaan en de trouw van je partner wilt winnen, is het altijd inclusief de context van de ouders, inclusief het familiebedrijf. De zoon kan dus niet kiezen tussen zijn vrouw en zijn ouders. Het is en-en. Maar de ouders moeten zich wel realiseren dat de schoondochter zich geaccepteerd moet weten. Anders gaat ze zich verzetten en verhard de strijd. Dat leidt tot communicatieproblemen en beïnvloedt ook de werklust op het gezinsbedrijf. De schoondochter heeft erkenning nodig.\"

Veranderingen bespreken
‘Mijn schoonmoeder wil niet meer met me praten sinds ik de kippen heb weggedaan. Ik begrijp er niets van. Die kippen kostten alleen maar tijd en geld en leverden nauwelijks iets op. Daarom heb ik het kippenhok afgebroken. Toen ontstond het conflict.’ „Deze schoondochter was afdelingsmanager geweest en keek alleen naar de financiële cijfers.

Zij wist niet dat de kippen een grote betekenis hadden gehad in het leven van haar schoonmoeder en dat ze nog steeds van de kippen genoot als ze op het bedrijf kwam. De schoondochter had erover moeten praten met haar schoonmoeder. Als er over een verandering niet wordt gesproken, is het moeilijker te verdragen. Er moet erkenning zijn naar de schoonouders die het bedrijf hebben opgebouwd. Dat zie ik te weinig gebeuren\", concludeert Else-Marie.

„Al had de schoondochter alleen maar tegen haar schoonmoeder gezegd dat het goed was geweest dat er kippen waren op het bedrijf, maar dat zij er nu geen tijd meer voor had, dan was er waarschijnlijk geen conflict ontstaan. Dan had haar schoonmoeder het gevoel gehad dat ze het goed had gedaan in het verleden. Daar hebben mensen behoefte aan. Het gevoel te hebben dat ze er toe doen en dat ze een waardevolle bijdrage leveren of hebben geleverd aan het bedrijf.”

„Ook de zoon die het bedrijf overneemt, heeft erkenning nodig van zijn vader.\" ‘Als mijn vader op het erf rondloopt, is hij constant bezig met kritiek leveren op mijn werk en klagen dat de technische resultaten te laag zijn. Zei hij nou maar eens een keer dat ik goed bezig ben.’

Broers en zussen
‘We hebben het varkensbedrijf overgenomen en wonen nu op de boerderij. Mijn broers en zusters gedragen zich echter alsof het nog hun ouderlijk huis is. Ze claimen dingen.’ Het probleem dat hier speelt, is terug te voeren op concurrentie, aldus Van den Erenbeemt. „Als kind woonden de broers en zussen allemaal op het bedrijf en hebben ze waarschijnlijk ook meegeholpen in de stal. Ze zijn als het ware geworteld in het bedrijf.”

„Onbewust hebben ze als kind ook dingen moeten inleveren omdat hun ouders zeven dagen in de week aan het werk waren. Een student met een agrarische achtergrond vertelde mij dat ze altijd het gevoel had dat ze concurreerde met een paar honderd varkens. Feest of geen feest, de varkens gingen voor. Dat voelt als een offer dat je gebracht hebt voor het bedrijf. Daar zit een deel van de pijn.\"

Daarom moeten alle broers en zussen bij een bedrijfsovername worden betrokken. Ook als al bekend is dat zij niet geïnteresseerd zijn in het bedrijf, moeten ze toch de kans krijgen hun mening te geven, stelt ze. „Kinderen die buitengesloten worden, kunnen zich een leven lang miskend voelen. Is er weinig contact, stuur dan een mailbericht, zodat ze later nooit kunnen zeggen dat de overdracht onderhands is geregeld. Speel open kaart, dat bevordert de communicatie. Ontstaat er toch een breuk in de familie, dan werpt dat een schaduw op alle relaties binnen het familieverband.\"

Achteruitkijkspiegel
‘Ik heb een mooi bedrijf, maar ik zou zo graag mijn broer terug willen en normaal met hem kunnen praten.’ „In veel families wordt zelden echt gepraat. Wel over het bedrijf en over voetbal, maar niet over de onderlinge verhoudingen, over verbondenheid aan elkaar, over liefde.\"

Iemand had een afstandelijke moeder en daar had ze last van, vertelt Else-Marie. „Ze gaf haar moeder de schuld van alles wat misging in haar leven. Tot het moment dat ze met elkaar in gesprek raakten over het verleden. Toen het meisje drie was, vloog het bedrijf in brand en heeft haar moeder haar uit de vlammen gered, met gevaar voor eigen leven en ernstige brandwonden. Ze wilde daar eigenlijk nooit over praten. Toen de dochter dat wist, is de relatie totaal veranderd. Haar moeder was voor haar door het vuur gegaan!\"

De jeugd van je ouders bespreken, helpt om ze beter te leren begrijpen, aldus de therapeut. „Je moet in de achteruitkijkspiegel kijken om vooruit te kunnen. Mensen realiseren zich vaak niet dat hun ouders grote invloed hebben op hun leven en communicatiepatronen.\"

Praten over geld
‘Ik wil het bedrijf overnemen en mijn vader is daar ook aan toe, maar nu wil de bank niet meewerken. We verwijten elkaar van alles. Het onderwerp financiën en bedrijfsoverdracht wordt sindsdien vermeden.’

„Soms is geld ook onbespreekbaar. Probeer dan eerst het onderlinge vertrouwen te versterken en dan toch het onderwerp op tafel te leggen. Je moet investeren in relaties en ervoor zorgen dat de onderlinge verhoudingen goed blijven, om in zo’n geval samen de schouders eronder te kunnen zetten.”

„Als je elkaar van alles gaat verwijten, verdwijnt het wederzijdse begrip voor elkaar. Dat is funest. Ook hier is erkenning het sleutelwoord waardoor je ondanks de teleurstelling samen naar een oplossing kunt zoeken.’’